Bài phát biểu tại lễ trao giải thi thơ Haiku
lần thứ 4(năm 2013)
Kính thưa các tác giả dự thi và những người yêu thích thơ Haiku!
Vượt qua rào cản ngôn ngữ, thơ Haiku đã đến với tâm hồn người yêu thơ trên khắp thế giới bằng những hình ảnh chân thực, cô đọng nhưng gợi được những cảm xúc và ý nghĩa sâu xa qua hình thức rất ngắn gọn. Thơ Haiku với nghệ thuật diễn đạt thật giản dị mà cao siêu, bình dân mà sang trọng, chơn chất mà bác học, nhỏ bé mà bao la… và thật ra, những giới hạn của các cặp khái niệm đối ngược vừa nêu cũng chưa diễn tả chính xác hoàn hảo tinh thần của Haiku, bởi Haiku là sự hữu hạn nhưng vô cùng, là cái “CHÍNH LÀ” của tất cả những gì thuộc về uyên nguyên của cuộc sống.
Trên lá môn non
Giọt sương đọng
Vầng trăng tí hon
(Tác giả: Trần Đức Việt)
Hình ảnh giọt sương đọng trên lá thì hầu hết chúng ta trong đời đều đã thấy qua, nhưng để nhìn thấy trong giọt sương ấy, chính giọt sương ấy có cả một vầng trăng, như là một vầng trăng - một phần của vũ trụ, một vệ tinh, “hàng xóm” thân quen của trái đất, là nguồn cảm xúc lãng mạn cho biết bao tâm hồn… thì không phải ai cũng thấy được và diễn đạt được như tác giả bài thơ. Để diễn tả cái to lớn bao la nhưng cũng có thể thu nhỏ nhẹ nhàng trong một cái nhỏ bé mong manh, tác giả đã dùng những hình ảnh và từ ngữ hết sức tinh tế và chuẩn xác: lá môn non và vầng trăng tí hon. Lá môn là loại lá trơn, không làm loang nước trên bề mặt. Giọt nước nào đọng lại trên lá môn sẽ rất tròn và đẹp. Ở đây lại là lá môn non, chính sự non tơ càng gợi cảm giác ban sơ, tinh khiết. Và vầng trăng ở đây tác giả đã chọn thật đắt từ “tí hon”. “Tí hon” không chỉ diễn đạt cái sự nhỏ bé xinh xinh mà còn gợi cho ta âm thanh “tí tách” gần gũi khi nghĩ về những giọt sương hay giọt mưa nhẹ rơi trên lá. Có đến 6 chữ o trong bài thơ làm người đọc có thể liên tưởng được hình ảnh giọt sương tròn vo lóng lánh, trong đó đang chứa rất diệu kỳ cả một bầu trời có một mảnh trăng lung linh, hoặc chính giọt sương ấy là một vầng trăng đang đong đưa lúc lắc trên lá vậy. Bài thơ đạt chuẩn trong cách dùng từ ngữ và hình ảnh rất xác thực mà tinh tế, gây ấn tượng và gợi được cho người đọc mở ra nhiều liên tưởng, tư duy, cảm xúc…
Đêm đại ngàn
Vầng trăng lạnh
Tiếng chiêng xa
(Tác giả: Văn Xuyên Hiệt)
Bài thơ gợi một không khí đêm trăng vắng vẻ nơi heo hút nhưng có cái gì đó mạnh mẽ và lớn lao bởi âm thanh của từ “đại ngàn”. Chính sự mạnh mẽ ấy nên đối tượng chỉ quan tâm lắng nghe tiếng chiêng dù ở rất xa chớ không quan tâm nghe thấy những tiếng động bình thường khác của núi rừng u tịch xung quanh. Tiếng chiêng xa cũng gợi lên nỗi hoài vọng, hướng về cuộc đời sống động, nhắc nhở những giá trị ngàn đời vẫn hiện tiền. Cả hai đối tượng là vầng trăng và tiếng chiêng đều không gần nhưng lại chiếm trọn cảm nhận của người viết, thực tế, bao trùm trước mắt, bên tai.
Bài thơ này cũng có thể đưa người đọc đến một sự liên tưởng khác: Đó là tâm trạng cô độc lẻ loi giữa mênh mông sâu thẳm, với tất cả sự lạnh lẽo bao trùm và mọi âm thanh cuộc sống thì quá xa xôi…
Thơ Haiku độc đáo, biến hóa là như vậy. Cầm trên tay một bài thơ Haiku như đang cầm một chiếc đũa thần, sự liên tưởng của mỗi người đọc là một phép mầu vẽ ra một góc nhìn thế giới vô cùng phong phú.
Trên cành một kén nhỏ
Bướm non ló đầu nhìn
Lá bay
(Tác giả: Lê Ngọc Nữ Phi Hoa)
Quan sát rất tinh tường. Chú kén nhỏ sắp thành con bướm, sắp được bay ra khoảng trời hấp dẫn ngoài kia. Chú quan sát chuyển động bay của chiếc lá, quan sát sự vận động mơ ước mà chú sắp có được sau những ngày chịu đựng cứng im trong kén. Thoát khỏi giới hạn thực tế, vươn tới sự thoải mái với cuộc sống tự do cùng vạn vật, bầu trời, bất kỳ sinh linh nào trên đời cũng có mong muốn đó. Thoát xác, từ một con sâu trở thành con bướm trong một kiếp sống, thật là một sự thay đổi ngoạn mục. Chiếc lá kết thúc đời mình bằng một chuyến bay, con sâu kết thúc đời mình bằng sự cất cánh. Hình ảnh thật là đáng ngẫm.
Tiếng Việt rất thuận lợi cho việc làm thơ Haiku bởi mức độ biểu đạt rất chuyên biệt, tinh tế. Người Việt Nam nói ra một câu khi quan sát sự vật một cách có ý thức là đã có tinh thần thơ Haiku rồi. Tuy nhiên, với tâm thế và cách diễn đạt truyền thống, người Việt làm thơ Haiku thường để lộ cảm xúc chủ quan, làm giới hạn nét đặc trưng của thơ Haiku là sự gợi mở tự do cho người đọc. Trong 1837 bài dự thi thơ Haiku tiếng Việt mà chúng tôi đọc, tôi nhận thấy điều này rất rõ. Tuy nhiên, theo cảm nhận của tôi, ở một mặt nào đó, kiểu “Haiku Việt Nam” này có vẻ gần gũi và dễ tiếp nhận, phổ biến hơn.
Chiều siêu bão
Mèo và chuột
Chung căn nhà hoang
(Tác giả: Hồ Thị cẩm Hồng)
Hình ảnh hai đối tượng đối nghịch, xưa nay tuyệt nhiên không thể cùng chung, nhưng trong cơn hoạn nạn lại có thể cùng nhau trong một nơi trú ẩn. “Chiều siêu bão” đem đến đầy đủ thông tin về một sự khủng khiếp: không phải là một cơn bão bình thường mà là cơn bão dữ dội tàn khốc; buổi chiều càng gợi lên sự cuối, đuối sau những vật vã chống chọi trải qua. Buổi chiều cũng gợi tâm trạng điềm tĩnh, lắng lại, nhu hòa… để hai đối tượng thù nghịch có thể dịu nhòa ranh giới. Cái đặc điểm ở đây là không gian của buổi chiều. Buổi chiều gợi xúc cảm hướng về sự thân thiện gần gũi của một tổ ấm. Căn nhà hoang là không gian thuận lợi cho sự tự do, không ràng buộc nhưng cũng rất cô độc, bất an. Sự hiện diện được mô tả là “chung” một căn nhà không đơn thuần là ở cùng trong một căn nhà. Thể thức Haiku nguyên gốc là chỉ gợi chớ không can thiệp vào cảm xúc người đọc, người làm thơ haiku “lành nghề” có thể sẽ viết là “Siêu bão/ mèo và chuột/ trong nhà hoang”, nhưng Haiku qua tâm thế của người Việt Nam thì thành “Chiều siêu bão/ mèo và chuột/ chung căn nhà hoang” và đương nhiên hẵn có những người Việt Nam thích đọc thơ Haiku theo lối diễn đạt như thế. Cùng dạng ấy là cách diễn đạt này:
Hồ tối
Cá phóng sinh
Lưu luyến tay người
Sự ấm áp thể hiện nghĩa tình rất phương Đông.
Tôi thích thơ Haiku ở chiều kích tầng sâu ý nghĩa của nó. Tôi rất ưng ý bài thơ:
Tiếng chuông ngân
Chạm búp sen hồng
Chú bướm nâu chợt tỉnh
(Tác giả: Viên Chính)
Ẩn dụ từ các hình ảnh rất sâu sắc. Tiếng chuông nói lên sự cảnh tỉnh và cũng đại diện cho tư duy cao siêu, thoát tục. Hình ảnh bông hoa tượng trưng cho những điều đẹp đẽ quyến rũ của cuộc đời. Ở đây dù có là hoa sen – loài hoa tượng trưng cho sự thanh khiết, nhưng thanh khiết đến mấy thì đó vẫn là một “búp sen” với màu hồng đầy hấp dẫn; vẫn là pháp trần. Tiếng chuông chạm vào chính đối tượng lôi cuốn sự tham đắm nên đã gây được hiệu quả tức thời: “sực tỉnh”! Loài bướm có nhiều màu sắc, ở đây tác giả tả chú bướm khoác áo nâu, đi chung với tiếng chuông, bông sen thành trọn bộ ẩn dụ về tinh thần Phật giáo. Bài thơ không dễ thấu rõ nếu người đọc chưa có một nền tảng quan điểm suy tư về cuộc đời. Tuy nhiên dù vậy, nếu chỉ dừng ở hình ảnh trực quan khá đẹp và gợi: tiếng chuông chạm vào bông hoa, rung động, làm chú bướm tỉnh giấc,; chỉ vậy thôi chắc cũng đủ nhận được cái gật đầu của những độc giả Haiku không cầu toàn, khó tính lắm.
Thi thơ là một hoạt động vui chơi trí tuệ, thưởng thức văn hóa nghệ thuật thanh cao. Qua những bài thơ hay hoặc chưa hay - tùy theo gu thưởng thức, quan niệm của mỗi người – hy vọng sẽ mang lại cho tất cả chúng ta nhiều điều thú vị.
Với tác giả Trần Đức Việt (giải nhất)
Với tác giả Trần Thắng Kiệt (giải KK)
Ai quan tâm việc thi thơ Haiku thì đọc thêm chơi bài này:
http://thunguyetvn.com/tn_diary.php?tn=view&id=142
